Književna nagrada „Vuk Karadžić“ za nauku, 2007.
Dragoljub Perić: Od mita do istine
(Boško Suvajdžić, Ilarion Ruvarac i narodna književnost, Institut za književnost i umetnost – Društvo za srpski jezik i književnost Srbije, Beograd, 2007)
Glavno mi je da kažem istinu ili ono što držim za istinu. – I. Ruvarac
Da bi se shvatilo pravo značenje stvari i pojava, mora se poći od početaka. Jer, gubljenjem dodira s tradicijom i izvorima pojedinac (bio on čovek iz plemena ili istraživač, svejedno je) biva osuđen da luta u mraku. Upravo to je ono što čine autor i centralna ličnost (i, u izvesnom smislu, glavni junak) njegove studije – Ilarion Ruvarac: pošavši od početaka, oni nastoje da steknu sliku o totalitetu jednog procesa.
Na početku studije, Suvajdžić daje kratku Ruvarčevu biografiju, hoteći da čitaoca upozna sa životnim putem, ali i temperamentom slavnog arhimandrita Grgetega, koga su suvremenici, zbog svoje oštrine, kritičnosti i beskompromisnosti, smatrali za osobenjaka, „neprijatelja zavetne misli“, „izdajnika srpstva“, štaviše, ludaka. Njegova istinoljubivost, koja katkad prelazi u fanatizam, izazvala je odijum kod slatkorečivih patriota, tim pre što je bez okolišenja tukla po nacionalno-herojskim mitologemama: porazu na Kosovu zbog izdaje Vuka Brankovića, a koji je došao kao kazna za (tobožnje) careubistvo; istrazi poturica kao kolektivnom junačkom aktu; vekovnoj nezavisnosti Crne Gore… Do bola iskren prema drugima, takav i prema sebi samom, Ruvarac ubrzo shvata da se iskrenost ne isplati. U pismu Savi Davidovcu (kojim ova biografija, ne slučajno, završava), pisanom pošto je odbio čin episkopa vršačkog i time zapao u opštu nemilost, on kaže: „protiv savesti ne mogu i neću se ogrešiti i obteretiti svoju dušu grehom protiv Duha Svetog“ (Nav. prema: Boško Suvajdžić, Ilarion Ruvarac i narodna književnost, 19). Iskren, kakav je bio prema sebi tog trenutka, kada je odlučio da odbije čast koje (kako sâm smatra) nije dostojan, takav ostaje do kraja života – u svakom svom sudu, rezultatu, proceni…
Ruvarčeva istraživačka evolucija tekla je od interesovanja za komparativno-tipološko proučavanje veza srpske usmene epike i mita (Dve studentske rasprave) do minucioznog ispitivanja istorijske zasnovanosti likova epskih pesama i njihovih epskih biografija, te njihovog prostornog i vremenskog situiranja u pesmi i sl, odnosno proveravanjem usmene i pisane tradicije na osnovu pisanih izvora, i to uvek počev od onih najbližih posmatranom događaju ka onim poznijim i manje pouzdanim.
Stoga, istoriografsko-kritički rad Ilariona Ruvarca u Suvajdžićevoj studiji podeljen je u tri osnovna kruga: „1. Rasprave koje su u celosti posvećene epskoj narodnoj poeziji i u kojima se autor sam deklariše kao istraživač komparativne mitološke orijentacije […] 2. Kraće rasprave […], koje se moraju kontekstualizovati u šire okvire nacionalne istorije i istorije srpske književnosti, ali koje […] ipak predstavljaju dragocene priloge proučavanju usmene književnosti […] 3. Radovi koji proučavaju odnos istorije i tradicije u širem smislu, pri čemu se artikuliše dosledno negativan stav prema nepouzdanim usmenim izvorima“ (Isto, 39-40).
Prva grupa radova obeležena je Ruvarčevim mladalačkim proučavanjima arhaičnih elemenata u srpskom epskom pesništvu u duhu mitološke škole. Na osnovu takvih premisa, Ruvarac simplifikuje problem nastanka usmene epike, tražeći ga u mitu kao praizvoru (Isto, 61-63). On razlikuje starije, tzv. „prave junačke skaske“, nastale kao refleks arhaičnih „bogovskih skaski“, i mlađe, „historičke pesme“, uobličene „odmah po činu i događaju, dok je on još u živom spomenu bio“ (Isto, 67). Naravno, u takvom koegzistiranju, i jedna i druga grupa pesama trpile su međusobne uticaje, pri čemu „‘mitski uticaj je nadvladao'“ (Isto, 68). Odnosno, u Suvajdžićevom svođenju Ruvarčevih stavova o postanku i razvoju junačke epike, reč je o takvom procesu u kome: „što je raspon vremenskog života ‘junačke skaske’ veći, brojniji su anahronizmi kao i naknadni upliv istorijskih izvora, dok prvobitni mit u procesu reistorizacije sve više gubi svoje osnovno značenje“ (Isto, 62). Time je Ruvarac naznačio pravac svim potonjim istraživačima, koji su tražili odgovor na pitanje o poreklu epskog pesništva kao dalje i preciznije elaboriranje hipoteza na relaciji mitsko – istorijsko, koje Suvajdžić daje u vidu kratkog pregleda (v. Isto, 71-85). Pri tom, neke od ovih teorija upozoravaju i na poetske zakonitosti koje uzimaju udela u oblikovanju pesme, tj. na specifičnu poetsku gramatiku, u skladu sa čijim pravilima se odvija složeni proces mitologizacije istorijskih realija, odnosno istorizacije mitskih elemenata koji sačinjavaju epsku pesmu, ali ne jednosmerno (kako pretpostavlja Ruvarac – v. Isto, 152), već dvosmerno.
Ruvarac vidi mit kao duhovni etimon epske pesme: „povest je telo skaske, a duh mitus. Oživljavajuća sila je pak u duhu, i s tog su se i historijski događaji mitusu podvrći, i svoju dejstvitelnu svezu ostaviti morali“ (Nav. prema: B. Suvajdžić, nav. delo, 62). Sagledavajući mit kao model mišljenja, praformu, „ideju“, „osnovnu misao, spajajući duh, životvornu silu junačke skaske“ koja “ daje skaski razvitak“, „obrazuje jednost“ (Isto), on ujedno otvara put razvoju mitološke kritike u srpskoj nauci o književnosti.
Pa ipak, pravu vrednost Ruvarčeve teorijske postavke ostvaruju u praksi. U tekstu o Balačku vojvodi i Leđanu gradu, Ruvarac pravilno identifikuje mitsko-ritualni siže pesme: „Odbacujući pokušaje istorijskog tumačenja vojvode Balačka, Ruvarac ga poistovećuje s prastarim demonom indijske mitologije Valasom, svodeći na taj način i sam sadržaj epske pesme na drevni i internacionalno rasprostranjeni mit o zmajeborstvu, koji je u pesmi prenet na istorijske ličnosti i događaje.“ (Isto, 63). Tako je, kako tačno zapaža Ruvarac, „na Miloša […] prenesena prastara skaska o ubivaocu zmaja, koji je prvobitno zmaj bio, koga imenu u pesmama našim nema više traga“ (Isto, 63, 87). U pogledu Leđan-grada i Leđana, on isprva pomišlja da je reč o Litvancima (Isto, 94), da bi, potom, nezadovoljan ovakvim svojim rešenjem, još jednom posegao za odgovorom, kritički preispitavši brojne različite hipoteze o tom, i, na kraju, zaključujući da „samo mlad čovek može danas ustati i reći da zna, šta znači Leđen-grad i da zna, kako i kojim su putem pesme i priče, u kojima se pominje Leđen-grad došle do nas“ (Isto, 99). Do toga da je ovde reč o epskom toponimu put nije bio dalek.
Slično tome, Ruvarac iznalazi da i u pesmi o Strahinji Banoviću starca Milije postoje izvesni mitski elementi, koji se opažaju na nivou prostora delovanja likova, njihove atribucije, kao i nekih specifičnih svojstava koje oni ispoljavaju tokom borbe, identifikujući i u ovoj pesmi refleks drevnog sižea o zmajeborstvu (Isto, 107).
Posebni značaj imaju Ruvarčeva zapažanja o zamenjivosti likova unutar sižea koji ima izvesnu istorijsku zasnovanost – na primeru pesme o pogibiji vojvode Momčila, tj. o „elastičnoj nomenklaturi likova u varijantama“ (Isto, 110). On tu jasno dokazuje da siže može, ali i ne mora da veže uza sebe određene likove na određenim pozicijama u pesmi kao konstante. Međutim, on smatra da su sami likovi u stanju da pesmi obezbede obeležje junačkog ili istorijskog (Isto, 151-153), što se danas ne bi moglo prihvatiti.
Suvajdžić posvećuje najviše pažnje Ruvarčevim zaključcima o pesmama o Marku Kraljeviću. On zapaža da je osnovni kriterij u Ruvarčevom grupisanju pesama o Marku Kraljeviću „stepen zastupljenosti ‘mitičkih elemenata'“, odnosno brojnost elemenata mitske provenijencije kao nukleus klasifikacije. U tom ključu, Ruvarac Marka sagledava kao solarnog junaka, koji je sačuvao vezu sa predstavama o „sunčanom bogu, koji u jesen odlazi u daljne predele, a s novom godinom opet se natrag vraća“ (Isto, 145). Takvome junaku predodređeno je da se bori s „demonskim otimačem ženskih stvorenja“ (isto, 136). Relikte te borbe Ruvarac uočava u Markovoj borbi s troglavim Arapinom (Isto, 136-140), što je poslužilo da se epski Marko približi drugom poznatom zmajeborcu, iz usmenih predanja – sv. Đorđu (Isto). Figurirajući kao sinkretičan lik, Marko je poprimio i neke druge mitološke crte, u prvom redu demonske (Isto, 145) i šamanske (Isto, 142, 144). Sve ove raznorodne elemente u zbirnom liku Marka Kraljevića Suvajdžić kontekstualizuje u dijahronijskoj istraživačkoj perspektivi, uvek polazeći od Ruvarčevih stavova kao ishodišnih. Ruvarac je svestan i toga da Marko poseduje šire anahrono polje delovanja, s obzirom na to da se dovodi u vezu s epskim likovima čije istorijske prototipove razdvaja i po nekoliko vekova (Isto, 142).
I u pogledu književne genologije Ruvarac uvodi neke više nego korisne distinkcije, npr. dijalektičko sagledavanje epske pesme kao žanra (Isto, 153), te razlikovanje nejunačkih (balada i stihovanih legendi) od junačkih (‘na mitusu ili historičkim uspomenama osnivajućih se’) pesama (Isto, 159). Balade on određuje uopšteno, ali tačno – kao pesme u kojima se očituje „moć sudbine“ nad pojedincem (Isto, 163). Ovo je dalje vodilo ka detaljnijem ispitivanju usmenopoetskih vrsta, kao i daljim pokušajima klasifikovanja (pod)vrsta epskog pesništva, odnosno ka konstituisanju epskih ciklusa, čime se Ruvarac, istina, nije bavio, ali kojima je bio značajna preteča.
Druga grupa Ruvarčevih radova (O Carostavniku ili carostavnim knjigama, s pogledom na važnost njihovu za srpsku povesnicu, Car-Nemanje blago, Odlomak iz napisane pre 1891. rasprave o glavnim momentima u životu sv. Save, Debelić Novak i Starina Novak, Prilošci k objašnjenju izvora srpske istorije i dr.) u centar istraživačkog interesovanja postavlja kompleksan odnos istoriografskih fakata i narodne tradicije, pri čemu „težište se sa mitološkog promišljanja usmene kulture sada premešta na pronalaženje i tumačenje veza i razmimoilaženja istorije i predanja u srpskoj istoriji“ (Isto, 178).
Iako je Ruvarac preterano kritičan prema epskoj pesmi kao istorijskom izvoru, poričući joj pri tom svaku istorijsku zasnovanost, neke njegove uzgredne napomene nose težinu teorijskog promišljanja žanra par excellence. Tako, povodom anahronog dovođenja u vezu Đurđa Brankovića sa Makedonijom u Vukovom beleženju pesme Smrt vojvode Kajice, Ruvarac piše: „Pesma ta ide u red pesama i priča, koje su postale u davnini i u kojima je glavno glavno ono što se priča, i mesto gde se zbiva ono što se priča, i lica, o kojima se što priča, stvar je uzgredna te se prenosi s jednog mesta na drugo, s jednih lica na druga, te se može lokalizovati ma gde i zaustaviti ma na kom istorijskom licu i junaku; kao što su priče i pesme o Relji Krilatom, o Momčilu, Kraljeviću Marku, i one u kojima se pominje Kralj od Leđana“ (Nav. prema: B. Suvajdžić, nav. delo, 202 – kurziv D. P.). Takvim sagledavanjem života epske pesme on zapravo prvi određuje granice pojma motivske pesme.
Isto tako je dragoceno i Ruvarčevo utvrđivanje istorijskih ličnosti (Debelić Novaka i mlađeg, hajduka Starine Novaka), koje su poslužile kao osnov epskom Starini Novaku, kao i mehanizma kojim je, njihovim uzajamnim kontaminiranjem, nastao jedan zbirni lik (Isto, 205-206). Novija istraživanja ovo nisu mogla osporiti, nego su navedenoj dvojici pridružila još i velikog vojvodu Novaka Grebosteka (XIV v.) kao treći mogući istorijski prototip.
Zanimljive su i Ruvarčeve crtice o „starostavnim knjigama“ (V. Isto, 209-213), te o predanju o Dušanu careubici kao „primer povratnog uticaja pisane književnosti na usmenu tradiciju“ (Isto, 214), odnosno njegova zapažanja o Brankovićima – Jerini, Đurđu i Zmaj-Ognjenom Vuku (Isto, 197-204).
Zaključujući priču o Ruvarčevim prilošcima, prethodno istakavši sve njegove zasluge u ovom segmentu rada, Suvajdžić mu zamera to da: „njegovo deklarativno odbijanje narodnih predanja“, a može se dodati i usmene tradicije uopšte, „koliko je bilo od koristi u tumačenju istorije srpskog naroda u pojedinostima, toliko je, potcenjivanjem narodne pesmovane istorije, štetilo sagledavanju celine i razotkrivanju svih onih tananih veza između dveju oblasti, koje se moraju paralelno posmatrati u tumačenju nacionalne prošlosti.“ (Isto, 220), što je, nesumnjivo tačno.
Treća grupa radova, u kojoj se osnivač srpske kritičke istoriografije posvećuje istraživanju kompleksnih veza i odnosa istorije i tradicije, ponajbolje predočava zaokret koji je on učinio u odnosu na dotadašnju romantičarsku istoriografiju. Paradigmatičan je, u tom pogledu, njegov stav, iznesen u polemički intoniranoj studiji O knezu Lazaru: „budući srpski istorik, kojega je zadatak sasvim drugi, nego što je guslara, pevača, pesnika, opevača i narikača, neka se ustegne i i ne da srcu na volju, i pišući povest o boju na Kosovu neka ne sluša ni na te pesme i priče ni na one po tim pesmama i pričama udešene pripovesti, već neka pita i ispita, šta se u prvim i najstarijim te najboljim izvorima i povesnim spomenicima o tom kaže i kako se to, što se u raznim izvorima kaže, među sobom slaže„(Nav. prema: B. Suvajdžić, nav. delo, 29 – kurziv I. R.). Suvajdžić, osvrnuvši se na Ruvarčevo viđenje istoriografije u budućnosti, pokušava da shvati i protivničku stranu, nalazeći uzroke nehotičnog fabrikovanja dokaza pristalica romantičarske istoriografije u nastojanju da se sadržina predanja, kojima se veruje i u čiju se autentičnost ne sumnja, a koja izriču lični doživljaj istorije, učini verodostojnijom „dokazima“ sa snagom vlastitog uvida: „Priču koju zatiču na terenu putopisci dodatno osnažuju ubedljivošću ličnog viđenja, emotivnim angažmanom autentičnih svedoka, kao i navođenjem geografskih lokaliteta koji učvršćuju verodostojnost kazivanog.“ (Isto, 275). Time se, osvetljavajući pobude iz kojih su potekla, ujedno, daje najbolji odgovor na ona nastojanja pristalica ekstremnog toka srbistike za naknadnom re-interpretacijom srpske istorije, a u duhu nekoliko nacionalnih mitologema, utemeljenih u mitskom modelu mišljenja. Svestan toga, Ruvarac se bespoštedno obara na nenaučnu istoriografiju.
U pomenutoj raspravi o knezu Lazaru i Kosovskom boju, koju piše uoči velikih priprema za obeležavanje petsto godina od Boja na Kosovu, on izaziva opštenarodno negodovanje svojim osporavanjem Lazareve carske titule, te revalorizovanjem istorijskog lika Vuka Brankovića, kao i proglašavanjem podataka o Milošu Obiliću za „pučke priče“ (Isto, 296-327). Udarajući po ključnim toposima na kojima se zasniva najrazvijenija verzija predanja o Lazaru, Milošu, Vuku Brankoviću i Kosovskom boju, poznata u nauci kao Priča o boju kosovskom, Ruvarac postavlja definitivnu liniju razgraničavanja između istorijskog znanja o Kosovu i tzv. „kosovske usmene tradicije“.
U sličnom duhu pisane su i druge Ruvarčeve rasprave, poput one o ubistvu u lovu (V. isto, 247-279), o grofu Đorđu Brankoviću i velikoj seobi Srba (Isto, 361-394), odnosno o cetinjskoj štampariji i nezavisnosti Crne Gore (Isto, 395-414): „Sve ove knjige izlazile su u prigodnim trenucima, uoči ili nakon proslava nacionalnih jubileja, tako da je to u javnosti Ruvarčevog vremena definitivno učvrstilo mišljenje da je njihov autor maliciozan čovek, koji uživa u rušenju svega onoga što je u narodui životvorno i jako, svega što mu predstavlja svetinju. Sam Ruvarac, načinom raspravljanja – zajedljivim tonom i otrovnom ironijom, nije ništa učinio da razuveri svoje protivnike. Naprotiv – dao im je materijala za nove, još otvorenije i žešće napade.“ (Isto, 230).
Naravno, u tako žustrom obračunu sa nekritičkim bavljenjem srpskom istorijom i epskom, retorskom glorifikacijom iste, Ruvarcu su se potkradale greške, od onih sitnijih, poput pogrešnog datovanja smrti cara Uroša (Isto, 252), poricanja Marku Vukašinoviću titule mladog kralja (Isto, 294) ili zamenarivanja Tvrtkovog pisma firentinskoj opštini kao izvora o Kosovskom boju (Isto, 314), sve do onih sa dalekosežnijim posledicama kao što je kompromitovanje inicijative Matice srpske s kraja XIX veka za štampanjem Hronika grofa Đorđa Brankovića (Isto, 362-366). Ali, s obzirom na značaj pojave Ilariona Ruvarca na našoj društvenoj sceni, može se reći da su ove manjkavosti u njegovom radu zanemarljivi u odnosu na njegov krajnji učinak.
Konkretno, može se zaključiti da Ruvarac, vraćanjem na primarne izvore, poput kopača zlata, spira s čestica istine nanose potonjih epoha, ujedno pokazujući kako je tekao proces tradicijske nadogradnje priče u procesu nastanka njene razvijene forme (fabulata).
Baveći se delom Ilariona Ruvarca kao svog značajnog prethodnika u srpskoj folkloristici, Boško Suvajdžić pokušava da rekonstruiše razvojni put nekih ključnih naučnih hipoteza iz usmene književnosti. Da je u tome i više nego uspeo, primakavši se opasno blizu nekim definitivnim odgovora, dokaz je i ova knjiga, koja pokazuje da se do istine dolazi samo hrabrim istraživačkim pohodom od izvora, od početaka.
* Tekst je objavljen u Letopisu Matice srpske, br.428, sv.6, Novi Sad 2008, (urednik Ivan Negrišorac)
Pročitajte i:
